زمینه های شكلگیری فدائیان اسلام
بی تردید در تاریخ معاصر ایران، دوره تاریخی شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332 ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و آنرا دوره تنویر و تنوع افکار سیاسی تلقی میکنند که بسیاری از حرکتها و اندیشهها از چپ و لیبرال دموکراسی گرفته تا اسلامی و بنیادگرا، فرصتی برای اظهار وجود پیدا کردند.
بعد از انقلاب مشروطه که جو ترور و خشونت علیه جامعه¬ی مذهبی ایران ظهوریافت (مانند اعدام شیخ¬فضلالله نوری) و در دوره¬ی رضاشاه این خشونت¬ها علیه جامعه¬ی مذهبی شدیدتر شد. (مانند شهادت آیت¬الله مدرس) با سقوط رضاشاه و روی كار آمدن محمدرضاشاه،ارزشهای دینی هرچه بیشتر مورد هجمه واهانت قرار گرفت. احمد كسروی یکی از نویسندگان آن دوره با انتشار كتابی بنام «شیعهگری»، ارزشهای شیعه همانند ائمه معصوم(ع) و پیامبر(ص) و قرآن را به چالش كشید و اسلام را مایه¬ی گمراهی مینامید وازاین زمان بود که نواب صفوی در صحنه مبارزات ظهور پیدا کرد. شهيد سيدمجتبي نواب صفوي در سال 1303ش در خاني‏آباد تهران به دنيا آمد شهید از طرف مادر به سادات درچه اصفهان منتسب و از طرف پدر میرلوحی است.شهید عنوان نواب صفوی را از خاندان مادر به ارث برده است. پس از اين که ديپلم مي گيرد به آبادان مي رود وارد شرکت نفت مي شود. در آبادان که کار مي کنند يکي از متخصصين انگليسي به يکي از کارگرها سيلي مي زند. آقاي نواب بسيار برانگيخته مي شود و مي گويد: واي بر شما که يک کارگر ايراني را يک انگليسي بزند و همه سکوت کنند، در حالي که آنان در کشور ما هستند و از منافع ما استفاده مي کنند، واو يک عده کارگر را عليه آنان جمع مي کند. آن متخصص انگليسي مي آيد و عذر خواهي مي کند، ولي شهيد نواب مي گويد، نه خير بايد قصاص بشود، که اين امر منجر به شورش مي گردد. آن گاه تصميم مي گيرند نواب را از بين ببرند که دوستان نواب او را مخفيانه از بصره به عراق مي فرستند. سيد مجتبي براي ادامه تحصيل به نجف اشرف رفت و در آن‏جا از محضر مدرسين حوزه علميه نجف اشرف همانند علامه امینی بهره‏مند گرديد. وي پس از چهار سال اقامت در نجف به دستور آيت‏اللَّه سيدابوالحسن اصفهاني جهت مبارزه با کجروي‏هاي کسروي به ايران آمد و با تشکيل "جمعيت فداييان اسلام" به مبارزه با بدخواهان و بدانديشان پرداخت.
بنابراین نواب صفوی به شبهات طرفداران كسروی پاسخ داده، و به مناظره با كسروی پرداخت، اما نواب دانست كه مبارزه¬ی انفرادی هیچ سودی ندارد لذا با پیشنهاد حاج¬سراج انصاری و هم¬كاری آقایان شیخ¬قاسم اسلامی و شیخ مهدی شریعتمداری و دیگر فضلاء جمعیت مبارزه با بی¬دینی را تشكیل داد. در این شرایط كسروی، نواب صفوی را تهدید كرد. در ادامه نواب صفوی که جمعیت مبارزه با بیدینی را كافی نمی¬دانست مشی مسلحانه را بر آن ¬افزود و تشكیلاتی ایدئولوژیك و فدایی را خواستار شد و در اوایل اسفند سال 1324هـ.ش نخستین اعلامیه را به¬عنوان «دین و انتقام» منتشر و موجودیت فدائیان اسلام را اعلام نمود.

اعضای اصلی فدائیان اسلام سیدحسین امامی، سیدعبدالحسین واحدی، خلیل طهماسبی، سیدمحمود واحدی، سید علی-محمد امامی به رهبری نواب صفوی بودند. نشان شناسایی آنها پرچم سبز رنگ با سه هلال ماه كه در ان نوشته شده بود «لا اله الا الله، محمد رسول¬الله، علی ولیالله».

فدائیان اسلام در موضوع فلسطین
در قضیه¬ي فلسطین فدائیان اسلام به مانندآیت الله كاشانی مخالفت خود را با رسمیت یافتن اسرائیل در اردیبهشت1327 اعلام، و در همان سال اجتماع پرشكوهی در حمایت از مردم فلسطین در مسجد سلطانی تهران برگزار شد و سرانجام طی اعلامیهای فدائیان اسلام خواستار اعزام پنج¬هزار نیروی داوطلب به فلسطین شدند كه بدلیل مخالفت دولت این كار عملی نشد.در اواخر پاییز1332 در كنگره¬ي اسلامی كه با هدف نجات فلسطین در بیت¬المقدس برگزار شد نواب به عنوان سخنران در این كنفرانس حضور یافت.

نقش مهم فدائیان اسلام درملی¬شدن صنعت نفت
طرح ملی¬شدن صنعت نفت ، فدائیان اسلام و جبهه¬يملی را به همكاری مشترك كشاندونکته ای که بسیاری به آن توجه ندارند نقش مهم فدائیان در ملی شدن نفت می باشد.آیت الله کاشانی زمینه آشنایی فدائیان اسلام باجبهه ملی را فراهم کرد وفدائیان اسلام در جریان ملی شدن صنعت نفت در کنار آیت الله کاشانی وجبهه ملی قرار گرفتند. كاشانی كه در تبعید به¬سر می¬برد به نواب صفوی نوشت كه از جبهه¬ي ملی در مجلس شانزدهم حمایت كنند شهید نواب شركت در اصل انتخابات را به¬دلیل اعتقاد به كاشانی قبول كرد اما به آیت¬الله كاشانی نوشت ما با هم قرار گذاشتیم كه در چارچوب اسلام كار كنیم و اگر خواستیم وكلایی انتخاب كنیم افرادی باشند كه جنبه¬ي مذهبی آنان برجنبه¬ي سیاسی رجحان داشته باشد.سرانجام فدائیان اسلام از گفتههای كاشانی قانع شدند، و انتخابات در مهر1328 آغاز شد كه هژیر و طرفداران آنها در انتخابات تقلب كردند، لذا فدائیان اسلام مجرم انتخابات (هژیر)را توسط سیدحسن امامی ترور و انتخابات شانزدهم دوباره تجدید شد و طرفداران ملی¬شدن نفت به مجلس شانزدهم راه یافتند و كاشانی به¬عنوان نماینده¬ي تهران انتخاب، و به¬خاطر مصونیت پارلمانی وارد ایران گردید و ازطرف دیگر رزم¬آرا نخست وزیر شد. جبههی ملی كه مانع اصلی ملی¬شدن صنعت نفت را رزم¬آرا می¬دانستند به سراغ نواب صفوی رفته و از وی درخواست همكاری كردند نواب صفوی به شرط «تشكیل حكومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی» پس از پیروزی ، پیشنهاد جبهه¬ي ملی را پذیرفت و رزم-آرا را از سر راه برداشت¬ با ترور رزم آرا توسط خليل طهماسبي از اعضاي فعال فدائيان اسلام ، روند ملي شدن صنعت نفت تسريع شد زیرا فضای سیاسی واجتماعی به نفع ملی شدن نفت تغییر کرد وجبهه مخالفان ملی شدن نفت تضعیف شد به همین دلیل اكثریت نمایندگان شورای ملی و سنا علی¬رغم وابستگی به دربار، شاه و انگلیس طرح ملی¬شدن نفت را تصویب¬كردند.
بعد از ملی¬شدن ¬نفت بین كاشانی–مصدق و فدائیان اسلام فاصله ایجاد شد و مصدق به خواسته¬ي فدائیان اسلام عمل نكرد و اظهار داشت: من نه مدعی حكومت اسلامی هستم و نه می¬خواهم همیشه حاكم و نخست¬وزیر باشم.شهيد نواب صفوي با حکومت دکتر مصدق به خاطر عدم عمل به احکام اسلامي به مخالفت برخاست و به همين جهت در ايام نخست وزيري مصدّق، دستگير و به زندان افتاد و تا سقوط حکومت مصدق در زندان بود.جمعيت فداييان اسلام و بخصوص رهبر آن، نواب صفوي و معاون او، سيد عبدالحسين واحدي در تقويت و روي کار آمدن جبهه ي ملي و تصويب ملي شدن صنعت نفت ايران و انتخاب اعضاي جبهه ي ملي به نمايندگي مجلس وبازگشت آيت الله کاشاني از تبعيد، نقش اساسي داشتند و اگر قيام مسلحانه ي آن ها نمي بود و رژيم پهلوي از اين جمعيت حساب نمي برد، هيچ يک از موارد ياد شده عملي نمي شد. شهيد نواب صفوي قبل از کودتاي 28 مرداد 1332، در نامه اي به دکتر مصدق او را از سقوط دولت با خبر و به وي جهت اجراي احکام الهي هشدار مي دهد. «هو العزيز آقاي دکتر محمد مصدق نخست وزير پس از سلام، شما و مملکت در سخت ترين سراشيب سقوط قرار گرفته ايد. چنانچه احساس کرده و معتقد شده باشيد که نجاتبخش شما مملکت، اجراي برنامه ي مقدس پيغمبر اکرم صلي الله عليه وآله مي باشد و پس از تمام جريانات گذشته آماده ي اجراي احکام مقدس اسلام باشيد، قول مي دهم که شما و مملکت را به ياري خداي توانا و به برکت اجراي احکام و تعاليم عاليه ي اسلام از هر بدبختي و سقوط و فسادي حفظ نموده، به منتهاي عزت و سعادت معنوي و اقتصادي برسانم.
درواقع عدم اتحاد با ديگر گروههاي مخالف رژيم پهلوي که ريشه درپافشاري فدائيان بر مباني نظري(برپایی حکومت اسلامی واجرای احکام اسلام) داشت آنها را در انزوا قرار داد ودست رژيم را در برخورد و سرکوبي جنبش باز گذاشت.

شهید نواب وراهنمای حقایق
جمعیت فدائیان اسلام اگر در عرصه عمل با ترور شهره هستند، در عرصه نظر با طرح ایده حکومت اسلامی شناخته میشوند. ایدهای که مشروح و مبسوط آن در سال 1329 توسط سید مجتبی نواب صفوی، رهبر این حزب، در مجموعهای به نام راهنمای حقایق آمده است.کتاب مذکور مشتمل بر سه بخش است. بخش نخست به توضیح دلایل و عوامل مشکلات ایران و جهان اشاره دارد که مهمترین آنها را چنین برمیشمارد: گسستن ریشههای نورانی ایمان به حقایق و انحراف بشر از مسیر دین فطری اسلام، اجرا نشدن احکام اسلام وبیاعتمادی فراگیر در میان اقشار ملت و حکومت نسبت به یکدیگر در بخش دوم کتاب شیوههای اصلاح ارائه میشود و برنامههایی برای وزارتخانههای دولتی ارائه میشود که در این میان وزارتخانهها و نهادهای دولتی، مفصلتر مورد بحث و بررسی قرار میگیرند.در بخش سوم کتاب، دیدگاههای فدائیان اسلام در مورد مشروطه و نهادهای سیاسی موجود اختصاص دارد. در این بخش به انحرافهایی که در مشروطیت ایجاد شد، اشاره میشود که از نظر کتاب، مهمترین آنها، ریختن خون پاک عزیزترین پیشوای روحانی، شیخ فضل الله نوری بود.آنچه فدائیان اسلام ونواب درپی آن بودند ایجاد حکومت اسلامی بود که این موضوع همان ایده امام خمینی در انقلاب اسلامی ایران بود وفدائیان اسلام وشهید نواب صفوی در واقع پیشروان این نهضت اسلامی یودند که در جو خفقان واستبداد پهلوی پرچم مبارزه را بر دوش کشیدند وطلایع داران انقلاب اسلامی ایران گشتند وشاهد براین مدعا سخن مقام معظم رهبریست که فرمودند: بايد گفت كه اولين جرقه هاي انگيزش انقلابي اسلامي به وسيله نواب در من به وجود آمد وهيچ شكي ندارم كه اولين آتش را در دل ما نواب روشن كرد.
در اول آذر 1334، نواب و جمعي ديگر از فداييان اسلام دستگير شدند سرانجام اين مجاهد خستگي‏ناپذير به همراه سه تن از همرزمانش به نام‏هاي خليل طهماسبي، مظفر علي ذوالقدر و سيدمحمد واحدي در بيدادگاه رژيم پهلوي محکوم و در صبحگاه 27 دي 1334 شمسي درحالی که اذان می گفتند تيرباران شده و به خيل شهدا پيوستند. بدين ترتيب پرونده ده سال فعاليت سياسي و اجتماعي جمعيت فداييان اسلام بسته شد و جنايت ديگري در پرونده سياه خاندان پهلوي ثبت گرديد.

وصاياي شهيد «نواب صفوي» لحظاتي پيش از حركت به سمت جوخه آتش
شهيد نواب صفوي ، لحظاتي پيش از حركت به سمت جوخه آتش ، آخرين وصاياي خود را اين گونه به رشته تحرير در آورد:

بسم الله الرحمن الرحيم
وصيتنامه اينجانب سيد مجتبي ميرلوحي معروف به نواب صفوي. من از مال دنيا در زندان چيز ناقابلي ندارم به جز اشياء مختصري كه موجود است و آنها را به خانواده و مادرم بدهيد و نشاني منزل مادرم فعلاً چون از منزل قبلي خود بيرون رفتهاند و در منزل برادرشان ميباشند، به منزل برادر ايشان خيابان اميريه چهارراه گلبرگ كوچه اسلحهدار باشي منزل آقاي سيد محمود صفوي وكيل پايه يك دادگستري ميباشد.
به ياري خداي توانا- سيد مجتبي نواب صفوي
ساعت 3 بعد از نيمه شب 27 ديماه 1334
به ياري خداي توانا- سيد مجتبي نواب صفوي

وصيت نامه بالا و مراسم مذهبي در حضور اين جانب علي فلسفي نيا انجام گرفت .

قاضي عسگر لشكر2 زرهي - علي فلسفي نيا ساعت 3:15 روز 27/10/1334